Pasen - hoopvol tegengeluid

Dwarsliggen, levend vanuit de opstanding

LEVENDE HOOP • ‘Vanuit de opstanding van Christus kan er een nieuwe, reinigende wind door onze wereld waaien. Zelfs als er maar een paar mensen zouden zijn die dit zouden geloven en zich hierdoor zouden laten leiden met alles wat ze hier op aarde doen, er zou veel veranderen. Want leven vanuit de opstanding, dat is Pasen!’ Uit een brief van Dietrich Bonhoeffer aan zijn vriend Eberhard Bethge, 17 maart 1944*

Je kunt het je bijna niet indenken: voor rechts-nationalistisch Amerika is Dietrich Bonhoeffer een held. Tot afgrijzen van zijn nazaten zijn aanhangers van Trump aan de haal gegaan met zijn gedachtegoed. In het Republikeinse visie­document ‘Project 2025’ wordt een citaat van Bonhoeffer gebruikt als argument om de grenzen te sluiten en migranten te weren.

Maar één ding lijkt zeker: Bonhoeffer zal nooit het uithangbord geweest zijn van een Bokito- wereldorde die met geroffel op de borst voor zijn eigen belang gaat ten koste van minderheden. Integendeel: hij zou in opstand gekomen zijn en een reinigende wind hebben laten waaien.

Gegrond in overgave
Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat Bonhoeffer werd opgehangen vanwege zijn verzet tegen Hitler. Een titel van zijn biografie luidt: Christen en dwarsligger. En dwars­ligger was hij. Maar hij lag niet dwars om dwars te liggen, hij was een dwarsligger omdat hij een navolger van Jezus Christus was. Zijn verzet was gegrond in zijn overgave aan God. Zeer passend ook dat de bundel met brieven die hij schreef vanuit de gevangenis de titel draagt: Verzet en overgave.

Troostend en bevrijdend
Als je Bonhoeffer leest, kom je twee kanten tegen. Diepzinnige theologische gedachten, maar ook toegankelijke gebeden en gedichten die gekleurd zijn door een sterk persoonlijk geloof. Tot op de dag van vandaag vinden mensen daar troost in. Bonhoeffer is in de eerste jaren van zijn leven een cultuurchristen. Zijn familie doet mee met de kerk, zonder dat het geloof al te veel betekenis heeft. Tijdens zijn verblijf in de Verenigde Staten begin jaren dertig verandert dat. Hij maakt een soort bekering mee. Eerlijk schrijft hij erover:
Daar in Amerika raakt hij bevriend met Frank Fisher, die van Afro- Amerikaanse afkomst is. Met hem bezoekt hij kerkdiensten van ‘zwarte kerken’. Hij is diep onder indruk van het levendige geloof en is enthousiast over de gospelmuziek. Ook ziet hij met eigen ogen dat zijn gekleurde vrienden slacht­offer zijn van discriminatie. Het zal hem voor eens en altijd gevoelig maken voor iedere vorm van racisme. Het verblijf in de VS vormt Bonhoeffer: geloof in God en verzet tegen onrechtvaardigheid zijn niet meer los van elkaar te denken.

Kerk en de nazi’s
Als in 1933 Hitler aan de macht komt is het de vraag hoe de kerk op zijn ideologie gaat regeren. Tot ontzetting van Bonhoeffer zijn veel christenen blind voor de gevaren van het nationaal-socialisme. Bij kerkelijke verkiezingen behaalt de ‘geloofsbeweging’ van Deutsche Christen een meerderheid in de synode. Deze ‘Duitse Christenen’ vinden dat de nationaalsocialis­tische ideologie naadloos aansluit op de Bijbelse boodschap. Dat betekent dat het ‘Führerprincipe’, de rassenleer en het antisemitisme breed in de kerk omarmd worden. Het leidt tot een afsplitsing. De Bekennende Kirche (‘Belijdende Kerk’) ontstaat en Bonhoeffer is één van de voormannen. Deze kerk formuleert als belijdenis:
In 1937 schrijft Bonhoeffer zijn bekende boek Navolging. Daarin maakt hij een onderscheid tussen ‘goedkope genade’ en ‘kostbare genade’. Goedkope genade is het idee dat je simpelweg door alleen te geloven vergeven wordt, ook als je niet echt probeert te leven zoals Jezus. Kostbare genade daarentegen, waarvoor Jezus zijn leven gaf, roept op tot actief volgen van Hem. Bonhoeffer vat het samen:

Zijn eigen leven – waarin hij opkwam voor het vervolgde Joodse volk en zich tegen Hitler verzette – toont dit geloof, waarvoor hij uiteindelijk met zijn leven betaalde. Voor hem betekent geloven niet alleen een innerlijke overtuiging, maar een leven waarin je het voorbeeld van Jezus navolgt. Je neemt deel in zijn lijden, zijn kruis en uiteindelijk zijn opstanding.

Kantelende tijden
We zijn tachtig jaar verder. Naar mijn idee kantelen de tijden. Vrede en stabiliteit spreken niet meer vanzelf. Ook de democratische rechtstaat die rekening houdt met minderheden staat onder druk. ‘Eigen volk eerst’ rukt ook hier op. De parallellen met de jaren dertig dringen zich op. Bonhoeffer maakt mij alert. Wat staat ons te doen als christenen? Is de tijd gekomen om levend vanuit de opstanding dwars te liggen?

Het is 8 april 1945, de zondag na Pasen. Bonhoeffer preekt voor zijn medegevangenen over ‘Geloofd zij God, die ons naar Zijn grote barmhartigheid heeft doen wedergeboren worden tot een levende hoop’ (1 Petrus 1:3). Wanneer de dienst is afgelopen klinkt: ‘Gevangene Bonhoeffer, gereedmaken en meekomen!’ Hij moet op transport naar Flossenburg. Daar wordt hij op 9 april samen met vijf anderen bij zonsopgang opgehangen. Vlak daarvoor moet hij gezegd hebben:
Pasen is leven vanuit de opstanding.

ds. Jan van der Wolf
PREDIKANT IN ZOETERMEER-ZUID  

Schilderij: Jeltje Hoogenkamp, ‘Goede machten’, 2020 (bij het gelijknamige gedicht van Dietrich Bonhoeffer)

Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) was een invloedrijke Duitse theoloog, predikant en verzetsstrijder. Hij speelde een prominente rol binnen de Bekennende Kirche (‘Belijdende Kerk’), die opkwam tegen de compromissen van de gevestigde kerk ten aanzien van het nazi-regime. Hij raakte betrokken bij verzetsactiviteiten en een samenzwering om Adolf Hitler te doden. Zijn geschriften, zoals Navolging en Verzet en overgave, hebben blijvende invloed gehad op de christelijke ethiek en theologie. Vanaf 1943 werd hij gevangen gehouden en in 1945 werd hij opgehangen, waarmee hij een blijvend symbool werd van geloof, moed en het verzet tegen onrecht. Zijn leven en werk inspireren nog altijd velen. 
Zie ook pagina 3 van Kerk in Zoetermeer over Zomerschool Bonhoeffer

*Uit een brief van Dietrich Bonhoeffer aan zijn vriend Eberhard Bethge, 17 maart 1944