‘WAT IS WAARHEID?’

De spreekwoordelijke waarheid

‘Dat is een waarheid als een koe!’ Een bekend spreekwoord dat op het eerste gezicht aan duidelijkheid niets te wensen overlaat, ofschoon de vergelijking met een koe toch op zijn minst bijzonder is.

Spreekwoorden zijn korte uitspraken, die een wijsheid of levensles bevatte. De betekenis ervan moet niet letterlijk genomen worden, maar wordt figuurlijk opgevat. Daarnaast staan de gezegdes, die meestal geen levensles bevatten en geen op zichzelf staande zinnen zijn. Een gezegde kan van vorm veranderen en een spreekwoord niet.
Spreekwoorden en gezegdes zijn al eeuwenoud. In 1480 kwam het eerste spreekwoordenboek in Nederland uit, maar spreekwoorden en gezegden werden al langer gebruikt. Veel ervan komen uit de klassieke oudheid, de middeleeuwen of de Bijbel. Sommige zijn overgenomen uit andere talen en er komen nog steeds nieuwe spreekwoorden en gezegdes bij.

De invloed van de Statenvertaling uit 1637 op de Nederlandse taal is groot. De helft van de bijbelse uitdrukkingen, gezegdes en woorden zijn letterlijk in onze taal terechtgekomen. Een bekend voorbeeld daarvan is ‘zondebok’. De uitdrukking ‘Iemand ongezouten de waarheid zeggen’ is in verband te brengen met bijbelteksten als Job 6:6 en Kolossenzen 4:6, waar staat:


Er wordt aangeraden zout toe te voegen, meer smaak geven. Bedoeld wordt uiterst openhartig te zijn en zo de waarheid te spreken.

‘Wat is waarheid?’ Deze vraag stelde Pilatus aan Jezus tijdens zijn ondervraging na de gevangenneming (Johannes 18:38). Een vraag die niet beantwoord werd en waarover nog steeds gediscussieerd wordt. ‘Wat is waarheid’ is ook niet in één zin te beantwoorden. Kerkvaders, filosofen, evangelisten, schrijvers en denkers van toen en nu hebben zich die vraag gesteld en geprobeerd er een antwoord op te geven.
Horatius, Romeins dichter (65- 8 v.Chr.) spreekt over de ‘naakte waarheid’, de ‘nuda veritas’. Daarmee bedoelt hij de zuivere algehele waarheid. Deze uitdrukking gaat terug op de volgende fabel.


Hendrick Laurensz Spiegel, schrijver en denker schreef in de zestiende eeuw het bekende spreekwoord: ‘Al is de logen snel, de waarheid die beloopt ze wel.’ En in de zeventiende eeuw poneert Jan de Brune, Zeeuws literator en staatsman: ‘Deze zijn dan noch zoo zoet op haer zelven gezet, dat zy meenen de wijsheyd gepacht en de wetenschap beleent te hebben.’ We herkennen ‘onze’ spreekwoorden, die nog steeds dezelfde betekenis hebben.
Ook de schrijver Multatuli deed een mooie uitspraak: ‘Twee halve waarheden maken geen waarheid’, wat ook weer een waarheid als een koe is.

Het is opmerkelijk dat er veel spreekwoorden en gezegdes zijn met het begrip ‘waarheid’. Vaak zijn het waarschuwingen en wordt de tegenstelling ‘waarheid – leugen’ aangegeven, zoals: ‘Tussen waarheid en leugen ligt een glibberig pad.’ Soms is het een conclusie: ‘De waarheid is altijd het sterkste argument’, volgens de tragediedichter Sophocles vierhonderd jaar voor Christus. Door de enorm lange lijst met spreekwoordelijke uitspraken over ‘waarheid’ blijkt het belang dat mensen hechten aan dit fenomeen. In een tijd van opkomend nepnieuws worden we geconfronteerd met deze moeilijke vraag: Wat is waarheid? De oude spreekwoorden kunnen we daarbij misschien inzetten om ons te realiseren hoe groot het belang van de waarheid is. Onze tegeltjeswijsheden helpen een handje: ‘Wie de waarheid spreekt, hoeft nooit na te denken’ en ‘De waarheid verzwijgen is goud begraven’. Zelfs Loesje met haar positieve posters vindt er iets van:


De ‘waarheid als een koe’ is een gedurfde uitspraak en dat de waarheid altijd achterhaald zal worden, ondanks een snelle leugen, is niet altijd waar. Laten we het erop houden dat de waarheid in het midden ligt.

• Hanneke Lam
KiZ-REDACTEUR

Afbeelding: Nikolai Nikolaevich Ge (1831-1894), ‘Wat is waarheid (Christus en Pilatus)’, 
1890, olieverf op doek, Tretyakov Gallery, Moskou 

Pilatus zei: ‘U bent dus koning?’ ‘U zegt dat Ik koning ben,’ zei Jezus. ‘Ik ben geboren en naar de wereld gekomen om van de waarheid te getuigen, en ieder die de waarheid is toegedaan, luistert naar wat Ik zeg.’ Hierop zei Pilatus: ‘Maar wat is waarheid?’
Johannes 18:37-38