CRISES TE LIJF

Hoopvol, met een zacht hart

TEGENGELUID • Crises vliegen ons om de oren. Klimaat­verandering, Oekraïne- oorlog, cyberdreiging ... hoe hiermee om te gaan? Beatrice de Graaf, hoogleraar geschiedenis te Utrecht, is als crisis-expert geregeld te gast in de media. Opvallend genoeg gaat zij voor haar analyses ook te rade bij de christelijke traditie, zoals bij Augustinus.

De ondergang nabij?
De beroemde kerkvader Augustinus was bisschop in Noord-Afrika toen het Romeinse Rijk ten prooi was aan crises. In 410 werd Rome zelfs geplunderd door barbaren. Een schok, vergelijkbaar met 9/11 nu. Augustinus troostte zijn gemeente in preken en schreef een diep­gaande studie: De Stad Gods. De ondergang van Rome’s wereldrijk betekent voor een christen niet het einde van de wereld, zegt hij. Een gelovige is burger van twee werelden: van het aardse rijk, én van de Stad Gods, waar Christus regeert. Absolute veiligheid is in deze wereld onbereikbaar en de toekomst is verborgen. Maar ze is wel in Gods handen – dat is zeker.

Augustinus en het kwaad
Augustinus leert ook, dat het kwaad niet alleen van buiten komt: het is in ons geworteld. Om dat uit te leggen, ontwikkelde hij zijn leer van de erfzonde.
Het kwaad van buitenaf moet bestreden worden, daarvoor is de wereldlijke overheid. Maar de grootste strijd is die tegen het kwaad in onszelf. Streven naar absolute veiligheid, zoals tegenwoordig met algoritmes, drones en andere technologie is in dat licht een onbereikbaar, maar ook heilloos ideaal, dat zelfs kan leiden tot onderdrukking.

Het monster Kakos
Augustinus verhaalt in zijn boek ook over een mensenverslindend monster Kakos dat met niemand vrede wil sluiten. Rome is zelf zo’n monster, zegt hij: een staat gevestigd op moord en doodslag die aan corruptie en onrecht ten onder gaat. Het weigert vrede na te streven. De val van Rome is dus geen noodlot, maar een (verkeerde) keuze. Wij zijn niet willoos onderworpen aan de kwade tijden – wij zijn de tijden. De tijden worden bepaald door onze eigen houding tegenover crisis en dreiging.

Zingevingsverhalen
De Graaf pleit voor zingevingsverhalen, zoals Augustinus ook vertelde: voorbeelden die het vertrouwen voeden in waarden die je niet kunt bewijzen, maar waaraan je toch vasthoudt, zelfs bij tegenslag en tegenbewijs.
Dat is niet exclusief christelijk, en ook niet naïef of irrationeel. De Graaf zoekt ook wetenschappelijke onderbouwing voor deze benadering. Augustinus bracht zingevings­verhalen in zijn preken en zijn boeken. De Graaf brengt naast haar wetenschappelijke werk hoopgevende verhalen aan een breed publiek, zoals in haar theatershows over crises in de negentiende eeuw.

‘Amor mundi’ als grondhouding
Zulke verhalen draaien nooit om het recht van de sterkste of het gelijk van de eigen groep. De grondhouding is juist amor mundi: liefde voor de wereld. De Graaf herinnert aan een uitspraak van Auschwitz-overlevende Jules Schelvis: ‘Ik heb vertrouwen in de mensheid gehouden.’
Liefde is één van de zeven klassieke deugden, naast wijsheid, dapperheid, rechtvaardigheid, beheersing, geloof en hoop. Zij bieden weerstand tegen ondeugden: wraakzucht, woede en vijanddenken, die verleiden tot het rondpompen van complottheorieën of cynisme over een verloren toekomst. De grondhouding is hier ondeugdelijk: zwart-wit, zonder oog voor eigen tekort, liefdeloos. De Graaf citeert liever cineaste Natascha van Weezel: ‘Houd je hart zacht.’

Handelingsperspectief nodig
‘Hoop blijven bieden. Dat is mijn drijfveer bij alles wat ik doe.’ Dit zegt Beatrice de Graaf over haar werk in het interview dat achter haar Huizinga-lezing is afgedrukt.
‘Tijdens een crisis wordt het spannend, want dan hebben mensen ineens veel meer ruimte om te handelen en dan maakt het echt uit wat je doet.’ Zij noemt dit het bieden van een handelingsperspectief, om in je eigen omgeving te doen wat nodig is. ‘In crisistijd niet boos worden, geen overtrokken verwijten maken aan de overheid of een beschuldigende vinger uitsteken. Je moet ook zelf iets willen oplossen, er willen zijn voor een ander."

Inspirerende woorden in een enerverende tijd!

Bronnen: Beatrice de Graaf, ‘Heilige strijd. Het verlangen naar veiligheid en het einde van het kwaad’ (2017) en ‘Wij zijn de tijden. Geschiedenis in crisistijd’ (2025).

• Theo Poot
KiZ-MEDEWERKER

Beatrice de Graaf is historica en terrorismedeskundige. Zij sprak op 24 december 2024 in de 53ste Huizingalezing over ‘Wij zijn de tijden’. Sinds 1972 wordt jaarlijks in december de Huizingalezing georganiseerd in Leiden. De naam is een eerbetoon aan historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga (1872-1945).