LEESWIJZER

Struikelteksten – wat kun je ermee?

Geweld, mishandeling, seksuele uitspattingen, inhumane opdrachten – het staat allemaal in de Bijbel. Teksten die indruisen tegen onze wetgeving, normen en waarden, rechtsorde, menselijkheid en beschikbare kennis, onder andere van de natuurwetenschap. We noemen dat ‘struikelteksten’, omdat we er op het eerste gezicht geen raad mee weten, zeker niet als God daarin een rol speelt. Moeten we zulke struikelteksten dan maar overslaan of doodzwijgen? Of zoeken we naar een benadering waar we in onze tijd wél mee uit de voeten kunnen?

Dat hangt helemaal af van de manier waarop je de Bijbel leest. Neem je aan dat de Bijbel op Gods gezag onvoorwaardelijk en onafhankelijk van de tijd letterlijk waar is, of houd je rekening met de cultuur, wetten, kennis en gebruiken uit de tijd waarin de Bijbel door mensen is geschreven? Maar ook: ben je vatbaar voor symboliek die zowel in de context van vroeger als die van de 21e eeuw bruikbare verklaringen kan geven, of juist niet? We kunnen verschillende leesstrategieën bedenken, en om daar gevoel voor te krijgen is het behulpzaam om struikelteksten te benoemen en onder te brengen in verschillende categorieën.

Soorten struikelteksten

• Teksten die botsen met de wereldbeelden en kennis van nu. Zulke verhalen kunnen voor mensen met een wetenschappelijke achtergrond een struikelblok zijn. Denk aan de scheppingsverhalen in Genesis. Wetenschappelijke theorieën zoals de oerknal- en de evolutietheorie suggereren dat het ontstaan van het heelal en het leven op aarde miljarden jaren heeft geduurd.
• Teksten uit een geheel andere cultuur. De apostel Paulus schrijft bijvoorbeeld in Efeziërs 5:22-25 over de relatie tussen man en vrouw in het huwelijk: ‘Vrouwen, wees uw man onder­danig zoals u de Heer onderdanig bent. Want de man is het hoofd van de vrouw, zoals Christus het hoofd is van de kerk. Mannen, heb uw vrouw lief, zoals Christus de kerk heeft liefgehad en zich voor haar heeft overgegeven.’ In de hedendaagse westerse cultuur, met het feminisme als ingeburgerd concept, worden deze teksten vaak niet begrepen.
• Teksten waarvan je de toen­malige context moet kennen om ze te begrijpen. Bijvoorbeeld Psalm 137:9, waar staat: ‘Gelukkig hij die jouw kinderen grijpt en tegen de rotsen verplettert.’ De psalm beschrijft de gevoelens van de Israëlieten tijdens hun ballingschap in Babylon. De klaagzang over hun verdriet en verlangen naar Jeruzalem eindigt met een oproep tot wraak tegen hun vijanden, inclusief deze schokkende passage. Dat vraagt om een zorgvuldige benadering, waarbij we proberen te begrijpen wat de tekst kan leren over menselijke ervaringen en emoties, en hoe we kunnen streven naar vrede en verzoening in plaats van wraak.
• Teksten die tweeduizend jaar geleden al lastig waren, en nog steeds. Neem de Bergrede in Matteüs 5-7. Jezus geeft daar een nieuwe interpretatie van de Thora-wetgeving en legt de nadruk op innerlijke gerechtigheid en morele zuiverheid, in plaats van alleen naleving van de regels. Hij daagt bestaande normen en waarden uit door te spreken over liefde voor vijanden, het vermijden van wraak, en het belang van nederigheid en barmhartigheid. Maar ook in deze tijd kan de Bergrede confronterend zijn vanwege de oproep tot radicale verandering in levensstijl en gedrag. Al kun je je afvragen of dit een struikeltekst is, schuren doet het zeker.

Leesstrategieën
Mensen zullen struikelteksten vaak op verschillende manieren benaderen. Afhankelijk van doelen, achtergronden en overtuigingen zijn hier leesstrategieën voor denkbaar. We geven enkele voorbeelden, die ook op meer van de hiervoor genoemde categorieën toepasbaar zijn.

• Theologische interpretatie Vanuit een theologisch perspectief kan de waarheid van Bijbelse verhalen meer liggen in spirituele en morele lessen dan in historische nauwkeurigheid. Ze kunnen worden gezien als middelen om diepere waarheden over God, menselijkheid en het leven over te brengen. Ze zoeken naar de betekenis van de tekst in de context van hun geloof en religieuze tradities. Zo kan het verhaal van de opstanding van Lazarus (Johannes 11:1-44) worden gelezen met de focus op de theologische boodschap over Jezus’ macht over de dood en de belofte van eeuwig leven.
• Historisch-contextuele benadering Deze benadering onderzoekt de historische betrouwbaarheid van Bijbelse verhalen door middel van archeologie, oude documen­ten en andere bronnen. Bestudeerd worden de culturele, sociale en politieke omstandigheden van de oude wereld om de betekenis van de tekst beter te begrijpen. Sommige verhalen kunnen worden bevestigd door historische bewijzen, terwijl andere mogelijk symbolisch of mythisch van aard zijn. Bijvoorbeeld, het verhaal van de Ark van Noach (Genesis 6-9) kan worden gelezen in de context van oude Mesopotamische overstromingsverhalen, zoals het Gilgamesj-epos. Ook van de scheppingsverhalen kun je je afvragen of ze wel bedoeld zijn als historisch betrouwbaar. Voor gelovigen kunnen ze ook een uitdrukking van geloof vormen en een manier om de wereld en hun plaats daarin te begrijpen. Voor weer anderen zijn ze symbolisch of allegorisch, bedoeld om morele en spirituele lessen over te brengen.
• Literaire analyse Deze manier bekijkt de Bijbel als een verzameling literaire werken, met eigen genres, stijlen en doelen. Sommige verhalen kunnen worden gezien als allegorie (gedicht of verhaal dat symbool staat voor iets anders), poëzie of gelijkenis, bedoeld om lessen te leren, in plaats van als historische verslagen. Literaire analyse helpt lezers om de stijl en structuur van de tekst te begrijpen en te waarderen. Neem het verhaal van Jona in de vis (Jona 1-2). Door te kijken naar symboliek en structuur, kun je ontdekken hoe het verhaal is opgebouwd en welke boodschap het probeert over te brengen, bijvoorbeeld over gehoorzaamheid en genade.
• Contextuele benadering Deze benadering houdt rekening met de culturele context waarin de Bijbel werd geschreven. Het helpt om te begrijpen hoe de oorspronkelijke lezers de verhalen zouden hebben geïnterpreteerd en wat de betekenis ervan was in hun tijd. Een voorbeeld is de sprekende ezelin van Bileam uit Numeri 22. Hierbij kun je naast de historische context – de rol van profeten in die tijd, en de relatie tussen de Israëlieten en de Moabieten – ook kijken naar de literaire structuur van het verhaal binnen het boek Numeri, de theologische betekenis van gehoorzaamheid aan God, en de verrassende manieren waarop God kan spreken.

Samenvattend: de manier waarop we struikelteksten benaderen kan afhangen van onze inter­pretatie van de Bijbel. Sommigen zien de Bijbel als letterlijk waar, terwijl anderen rekening houden met de culturele en historische context waarin de teksten zijn geschreven. Dat de Bijbel, honderden jaren geleden, op Gods gezag is ontstaan hoeft geen discussiepunt te zijn. Het zijn mensen uit een andere tijd, een andere cultuur en kennis anders dan die in onze tijd, die het schrijfwerk ervan op zich genomen hebben. Verschillende manieren van lezen, toepasbaar op ‘struikelteksten’, kunnen helpen, zodat de Bijbel ook voor lezers van nu een prachtig, bruikbaar boek zal zijn.

Jan Blankespoor
KiZ-REDACTEUR