Gedachten ter overweging omtrent slavernijverleden

Ter inleiding op het gesprek Beraad van Kerken Zoetermeer dinsdag 4 juli 2023

Pastoor Ad van der Helm van de Nicolaasparochie opende de openbare bijeenkomst, belegd door het Beraad van Kerken Zoetermeer, met overwegingen bij enkele kernbegrippen met betrekking tot verder nadenken, bezinnen en gesprek op weg naar een heilzame verwerking van gedeeld slavernijverleden in Zoetermeer. Over excuses, verantwoordelijkheid en vrijheid.



Excuses
Excuses worden niet aangeboden maar gevraagd. Dat lijkt een taalkundige benadering, maar het is essentieel. Het maakt duidelijk dat iemand die excuses vraagt en dan eventueel verontschuldigd wordt, afhankelijk is van de ander. Juist die relatie en die afhankelijkheid kan helend werken. Degene die excuses vraagt beseft dat er fouten gemaakt zijn en geeft aan dat hij/zij verlangt dat de relatie hersteld wordt.
Het belang van de excuses liggen in het feit dat de gevolgen van slavernij nog doorwerken in onze huidige samenleving. Echter, we moeten erkennen dat de wortels van racisme dieper gaan dan de geschiedenis van de slavernij. Het is een dieper menselijk probleem. Het is racisme dat staat aan de oorsprong van slavernij. Dit is met het afschaffen van de slavernij en met het vragen van excuses niet opgelost.

Verantwoordelijkheid
Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen actieve, individuele verantwoordelijkheid en passieve, collectieve verantwoordelijkheid. Het eerste is aan de orde indien iemand zelf een fout heeft gemaakt en schade of een trauma heeft veroorzaakt. Dan draagt dit individu verantwoordelijkheid en kan indien nodig aangesproken worden op herstel van schade.
Het tweede is aan de orde wanneer een trauma of gekwetstheid deel is van een geschiedenis of van een gemeenschap. Bv in een familie kan iemand een fout hebben gemaakt. Een ander familielid kan zich daarvoor schamen. Hij/zij weet zich verbonden met degene die de fout gemaakt heeft, maar heeft geen directe invloed gehad op het handelen van die ander, maar de verbondenheid geeft wel reden tot schaamte. Dat kan ook fouten betreffen van een geloofsgemeenschap of een natie.
Over de woorden ‘schuld’ en ‘zonde’: erfzonde is geen directe schuld, maar het deelhebben aan een algemeen tekort of gebrek van de mens. Dat is anders dan schuld voor eigen fouten.

Geschiedenis en het Nu
Mensen zijn – zoals kerkvader Augustinus aangeeft – tijdwezens: zij leven in het Nu met herinnering aan wat al gebeurd is en met verwachtingen over wat de toekomst zal kunnen brengen. Het Nu kan daar niet los van gemaakt worden. De geschiedenis kan niet worden uitgewist. Deze kan niet worden vergeten. Er zijn wel twee manieren van heilzaam herinneren:

• Vrijgeven Het verleden kan niet ongedaan gemaakt worden. Er kan wel een nieuwe mogelijkheid gegeven worden om een andere wending te geven; nieuwe interpretaties zijn mogelijk die mensen losmaken van een vaste uitleg. Vergeven krijgt dan de betekenis van vrijgeven in plaats van vergeten.
• Uitbesteden. Het verdriet kan worden uitbesteed. Bijvoorbeeld: bij een verlieservaring rond een overledene wordt een graf opgericht met een herdenkingsmonument, of een andere plek van rouwen. Er is een plek en die wordt bestemd voor het rouwen, zodat de rest van het leven niet meer gerouwd hoeft te worden. Het rouwen wordt als het ware uitbesteed aan het graf. Zo hebben kruisbeelden en kapelletjes langs de weg de functie dat ze ons herinneren dat daar gebeden wordt. Dan hoeft niet heel ons leven een gebed te zijn. Monumenten van onze collectieve herinneringen hebben de functie dat ze onze geschiedenis representeren. Die kan niet uitgewist worden. Het kunnen ook monumenten van onze collectieve schaamte worden voor hetgeen gebeurd is.

Vrijheid
De vrijheid van de mens. Hoe verhoudt deze vrijheid zich tot de keuzes die we maken en die in de geloofsgemeenschap, de kerk, gevraagd worden en hoe verhoudt zich dat tot de wil van God?
We moeten erkennen dat autonomie relatief is en gezien moet worden in relatie tot de ander: relatieve autonomie. Vrijheden zijn nooit absoluut. Dat geldt ook voor vrijheid van meningsuiting. Het zijn individuele vrijheden die gericht zijn op het samenleven. Het individu krijgt ruimte, maar de ruimte voor de ander en voor de gemeenschap moet ook beschermd worden. Daarmee is de cirkel rond: iemand die vraagt om geëxcuseerd te worden, plaatst zich in een bescheiden, zelfs afhankelijke positie van de ander.

Met dank aan Paul van Tongeren
oecumenedenhaag.nl/terugblik-bezinning-met-paul-van-tongeren-18-januari-2023

Ad van der Helm
Zoetermeer, 4 juli 2023

4 juli 2023 Openbare bijeenkomst Beraad van Kerken
Thema-avond ‘Gedeeld verleden – gezamenlijke toekomst’ van het Beraad van Kerken, met bijdragen van nazaten van tot slaaf gemaakten, de Stichting Herdenking Slavernijverleden en het Historisch Genootschap Oud Soetermeer.
20.00 uur, De Kapelaan, Nicolaasplein 2; secretariaat@bvkzoetermeer.nl